Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा

NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Questions and Answers were solved by Expert Teachers as per NCERT Book guidelines covering each topic in chapter to ensure complete preparation.

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितप्रश्नानामुत्तराणि एकपदेन लिखत –

(क) वनराजः कैः दुरवस्थां प्राप्तः?
उत्तर:
वानरेः

(ख) कः वातावरणं कर्कशध्वनिना आकुलीकरोति?
उत्तर:
काक:

(ग) काकचेष्टः विद्यार्थी कीदृशः छात्रः मन्यते?
उत्तर:
आदर्श

(घ) कः आत्मानं बलशाली, विशालकायः, पराक्रमी च कथयति।
उत्तर:
गजः

(ङ) बकः कीदृशान् मीनान् क्रूरतया भक्षयति?
उत्तर:
वराकान्

(च) मयूरः कथं नृत्यमुद्रायां स्थितः भवति?
उत्तर:
पिच्छानुद्घाट्य

(छ) अन्ते सर्वे मिलित्वा कस्य राज्याभिषेकाय तत्पराः भवति?
उत्तर:
उल्लूकस्य

(ज) अस्मिन्नाटके कति पात्राणि सन्ति?
उत्तर:
दश

प्रश्न 2.
अधोलिखितप्रश्नानामुत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत –

(क) नि:संशयं कः कृतान्तः मन्यते?
उत्तर:
नि:संशयं चन्तुवः कृतान्तः मन्यते।

(ख) बकः वन्यजन्तूनां रक्षोपायान् कथं चिन्तयितुं कथयति?
उत्तर:
बकः वन्यजन्तूनां रक्षोपायान् चिन्तयितुं कथयति यत् सः ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषाम् रक्षायाः करिष्यति।

(ग) अन्ते प्रकृतिमाता प्रविश्य सर्वप्रथम किं वदति?
उत्तर:
प्रकृतिमाता प्रविश्य सर्वप्रथम कथयति “भोः भोः प्राणिनः यूयम सर्वे एव में सन्ततिः। कथं मिथ: कलह कुर्वन्ति।

(घ) यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा कथं विप्लवेत्?
उत्तर:
यदि राजा सम्यक् न भवति तदा प्रजा नौकाइव विप्लवेत्।

प्रश्न 3.
रेखांकितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) सिंहः वानराभ्यां स्वरक्षायाम् असमर्थः एवासीत्।
उत्तर:
सिंहः वानराभ्यां किमर्थ असमर्थः एवासीत्?

(ख) गज; वन्यपशून् तुदन्तं शुण्डेन पोथयित्वा मारयति।
उत्तर:
गजः वन्यपशून् तुदन्तं केन् पोथयित्वा मारयति?

(ग) वानरः आत्मानं वनराजपदाय योग्यः मन्यते।
उत्तर:
वानरः आत्मानं कस्मै योग्यः मन्यते?

(घ) मयूरस्य नृत्यं प्रकृते: आराधना।
उत्तर:
मयूरस्य नृत्यं कया आराधना?

(ङ) सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति।
उत्तर:
सर्वे किम् प्रणमन्ति?

प्रश्न 4.
शुद्धकथनानां समक्षम् आम् अशुद्धकथनानां च समक्षं न इति लिखत –

(क) सिंहः आत्मानं तुदन्तं वानरं मारयति।
(ख) का-का इति बकस्य ध्वनिः भवति।
(ग) काकपिकयोः वर्णः कृष्णः भवति।
(घ) गजः लघुकायः, निर्बल: च भवति।
(ङ) मयूरः बकस्य कारणात् पक्षिकुलम् अवमानित मन्यते।
(च) अन्योन्यसहयोगेन प्राणिनाम् लाभ: जायते।
उत्तर:
(क) न
(ख) न
(ग) आम
(घ) न
(ङ) न
(च) आम्

प्रश्न 5.
मञ्जूषातः समुचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –
स्थितप्रज्ञः, यथासमयम्, मेध्यामध्यभक्षकः, अहिभुक्, आत्मश्लाघाहीनः, पिकः

(क) काक:………………..भवति।
उत्तर:
मेध्यामध्यभक्षकः

(ख) ………………..परभृत् अपि कथ्यते।
उत्तर:
पिकः

(ग) बकः अविचल:………………….इव तिष्ठति।
उत्तर:
स्थितप्रज्ञः

(घ) मयूरः……………….इति नाम्नाऽपि ज्ञायते।
उत्तर:
अहिभुक्

(ङ) उलूक………………….. पदनिर्लिप्तः चासीत्।
उत्तर:
आत्मश्लाघीहीन:

(च) सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते…………..!
उत्तर:
यथासमयमा

प्रश्न 6.
परिचयं पठित्वा पात्रस्य नाम लिखत –

(क) अहं शुण्डेन कमपि पोथयित्वा मारयितुं समर्थः।
उत्तर:
गजः

(ख) मम सत्यप्रियता सर्वेषां कृते उदाहरणस्वरूपा।
उत्तर:
काक:

(ग) मम पिच्छानामपूर्व सौन्दर्यम्।।
उत्तर:
मयूरः

(घ) अहं पराक्रमिणं भयंकर वापि जन्तुं पराजेतु समर्थः।
उत्तर:
वानरः

(ङ) अहं वनराजः। कथं सर्वे मिलित्वा मां तुदन्ति?
उत्तर:
सिंहः

(च) अहम् अगाधजलसञ्चारी अपि गर्व न करोमि?
उत्तर:
प्रकृतिमाता

(छ) अहं सर्वेषां प्राणिनां जननी अस्मि।
उत्तर:
प्रकृतिमाता

(ज) एषः तु करालवक्त्रः दिवान्धः चास्ति।
उत्तर:
काकः

प्रश्न 7.
वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा लिखत उदाहरणम्- क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति गर्जति च। – क्रुधन सिंहेन इतस्ततः धाव्यते गय॑ते च।

(क) त्वया सत्यं कथितम्।
उत्तर:
त्वं सत्यं कथितम्।

(ख) सिंहः सर्वजन्तून् पृच्छति।
उत्तर:
सिहेन् सर्वजन्तून् पृच्छ।

(ग) काकः पिकस्य संतति पालयति।
उत्तर:
काकेन् पिकस्य सन्ततिं पालयते।

(घ) मयूरः विधात्रा एवं पक्षिराज: वनराजः वा कृतः।
उत्तर:
विधाता मयूरं एव पक्षिराज: वनराज: वा अकरोत।

(ङ) सर्वैः खगैः कोऽपि खगः एव वनराजः कर्तुमिष्यते
उत्तर:
सर्वाः खगाः कोऽपि खगः एव वनराजः कर्तुम् इच्छाति स्म।

(च) सर्वे मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय प्रयत्नं कुर्वन्तु।
उत्तर:
सर्वे मिलित्वा प्रकृति सौन्दर्याय प्रयत्नं कुर्वेयुः।

प्रश्न 8.
समासविग्रह समस्तपदं वा लिखत –

(क) तुच्छजीवैः …………..
(ख) वृक्षोपरि …………….
(ग) पक्षिणां सम्राट् ……………………..
(घ) स्थिता प्रज्ञा यस्य सः ……………..
(ङ) अपूर्वम् ………………
(च) व्याघ्रचित्रका …………………
उत्तर:
(क) तुच्छजीवैः तुच्छ जीवैः।
(ख) वृक्षोपरि वृक्षस्य उपरि।
(ग) पक्षिणां सम्राट् पक्षिसम्राट।
(घ) स्थिता प्रज्ञा यस्य सः स्थित प्रज्ञः।
(ङ) अपूर्वम् न पूर्वः।
(च) व्याघ्रचित्रका व्याघ्र च चित्रकाश्च।

प्रश्न 9.
प्रकृतिप्रत्ययविभागं कुरुत/योजयित्वा वा पदं रचयत –

(क) क्रुध-क्त ………….
(ख) आकृष्य …………….
(ग) सत्यप्रियता ……………
(घ) पराक्रमी ……………..
(ङ) कूर्द क्त्वा ………………
(च) शृण्व न् …………………
उत्तर:
(क) क्रुध्+क्त कुद्धः।
(ख) आकृष्य आ + कृष् + ल्यप्
(ग) सत्यप्रियता सत्यप्रिय तिल।
(घ) पराक्रमी पराक्रम + डीप।
(ङ) कू क्त्वा कुर्दयित्वा।
(च) शृण्वन् शुण + शत्।

योग्यताविस्तारः

विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चित् निरर्थकम्।
अश्वश्चेत् धावने वीरः, भारस्य वहने खरः।।
महान्तं प्राप्य सद्बुद्धे! संत्यजेन्न लघु जनम्।
यत्रास्ति सूचिकाकार्य कृपाणः किं करिष्यति।।

‘शाण्डिल्यशतकम्’ से उद्धृत ये दोनों श्लोक भी इसी बात की पुष्टि करते हैं कि संसार में कोई भी छोटा या बड़ा नहीं है, सभी का अपना-अपना महत्त्व है जैसे- घोड़ा यदि दौड़ने में निपुण है तो गधा भारवहन में, सुई जोड़ने का कार्य करती है तो कृपाण काटने का अतः संसार की क्रियाशीलता और गतिशीलता में सभी का अपना-अपना महत्त्व है। सभी के अपने-अपने कार्य हैं, अपना-अपना योगदान है अत: हमें न तो किसी कार्य को छोटा या बड़ा, तुच्छ या महान् समझना चाहिए और न ही किसी प्राणी को। आपस में मिलजुल कर सौहार्द-पूर्ण तरीके से जीवन यापन करने में ही प्रकृति का सौन्दर्य है। विभिन्न प्राणियों से सम्बन्धित निम्नलिखित श्लोकों को भी पढ़िए और रसास्वादन कीजिए

इन्द्रियाणि च संयम्य बकवत् पण्डितो नरः।
देशकालबलं ज्ञात्वा सर्वकार्याणि साधयेत्।।
काकचेष्टः बकध्यानी श्वाननिद्रः तथैव च।
अल्पाहारः गृहत्यागः विद्यार्थी पञ्चलक्षणम्।।
स्पृशन्नपि गजो हन्ति जिग्रन्नपि भुजङ्गमः।
हसन्नपि नृपो हन्ति, मानयन्नपि दुर्जनः।।
प्राप्तव्यमर्थं लभते मनुष्यो, देवोऽपि तं लङ्घयितुं न
शक्तः ।
तस्मान्न शोचामि न विस्मयो मे यवस्मदीयं न हि
तत्परेषाम्॥
अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्॥

वस्तुतः मित्रों के बिना कोई भी जीना पसन्द नहीं करता चाहे उसके पास बाकी सभी अच्छी चीज़ क्यों न हो अत: हमें सभी के साथ मिलजुल कर, अपने आस-पास के वातावरण की तथा प्रकृति की सुरक्षा और सुन्दरता में सदैव सहयोग करना चाहिए वस्तुतः तभी हमारी ये कामनाएँ भी सार्थक हो सकती हैं

सर्वे भवन्तु सुखिनः, सर्वे सन्तु निरामयाः।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु, मा कश्चित् दुःखभाग्भवेत्।।
तथा च
अधुना रमणीया हि सृष्टिरेषा जगत्पतेः।
जीवाः सर्वेऽत्र मोदन्तां भावयन्तः परस्परम् ॥

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary Translation in Hindi and English

पाठपरिचय – आजकल हम देखते है सभी जगह समाज में प्राय: सभी स्वयं को श्रेष्ठ समझते है एवं एक दूसरे का अपमान करते है प्रायः पारस्परिक व्यवहार में दूसरों के कल्याण के विषय में तो सोच ही नही रह गई है सभी स्वार्थ साधन में हो लगे हुए हैं और जीवन का उद्देश्य ऐसे लोगों के लिए यही बन गया है कि
“नीचैरनीचैरतिनीचनीचैः सर्वैः उपायैः फलमेव साध्यम्”
अत: समाज में मेल जोल बढ़ाने की दृष्टि से इस पाठ में पशु – पक्षियों के माध्यम से समाज में स्वयं को दूसरों से श्रेष्ठ दिखाने के प्रयास को दिखाते हुए प्रकृति माता के माध्यम से अन्त में यह दिखाने का प्रयास किया गया है कि सभी का यथासमय अपना – अपना महत्त्व है तथा सभी एक दूसरे पर आश्रित हैं अतः हमें परस्पर विवाद करते हुए नहीं अपितु मिल – जुलकर रहना चाहिए तभी हमारा कल्याण संभव है।

1. (वनस्य दृश्यम् समीपे एवैका नदी अपि वहति।) एकः सिंह: सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छ धुनोति। क्रुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूदित्वा वृक्षमारूढः। तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपर: वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति एवमेव वानरा – वारं वार सिंह तुदन्ति। क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति पर किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति। वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति।
निद्राभङ्गदुःखेन वनराजः सन्नपि तुच्छजीवैः आत्मनः एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति
सिंह – (क्रोधेन गर्जन्) भो:! अहं वनराजः किं भयं न जायते? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा?
एक: वानर – यतः त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः।
राजा तु रक्षकः भवत्ति परं भवान् तु भक्षकः। अपि च स्वरक्षायामपि समर्थ: नासि तहिं कथमस्मान् रक्षिष्यसि?
अन्यः वानर – किं न श्रुता त्वया पञ्चतन्त्रोक्तिः यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा। जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः।।
काक – आम् सत्यं कथित त्वया – वस्तुत: वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्यः ।
पिक – (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराजः भवितु, यत्र तत्र काक: इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोपि। न रूपं न ध्वनिरस्ति। कृष्णवर्ण, मेध्यामध्यभक्षक त्वा कथं वनराज मन्यामहे वयम्?
काक – अरे! अरे! किं जल्पसि? यदि अहं कृष्णवर्णः तहिं त्वं कि गौराङ्ग? अपि च विस्मयते कि यत् मम सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा – ‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेतु’ – इति प्रकारेण। अस्माक परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम् अपि च काकचेष्टः विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्रः मन्यते।
पिक – अलम् अलम् अतिविकत्थनेन। किं विस्मयते यत् काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः। वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिक: पिकः।।

शब्दार्थ: –
धुनोति – धु – गृहीत्वा आन्दोलयति (पकड़ कर घुमा देता है)
कर्णमाकृष्य – श्रोत्रं कर्षयित्वा कर्णम् आकृष्य (कान खींच कर)
तुदतः – अवसादयतः (तंग करते हैं)
कलरवम् – पक्षिणां कूजनम् (चहचहाहट को)
सन्नपि – सन्+अपि (होते हुए भी)
वित्रस्तान् – विशेषेण भौतान् (विशेषरूप से डरे हुओं को) कृतान्तः
यमराजः – मृत्यु का देवता यमराज (जीवन का अन्त करने वाले)
अनृतम् – न ऋतम्, अलीकम् (असत्य)
अतिविकत्थनम् – आत्मश्लाघा (डोंगे मारना)

सरलार्थ: –
(वन का दृश्य है पास में एक नदी भी बह रही है) एक शेर सुखपूर्वक विश्राम कर रहा होता है उसी समय एक बन्दर आकर शेर की पूँछ को पकड़कर घूमाता है। क्रोधित शेर उसको पकड़ने की इच्छा करता है किंतु बंदर तो वृक्ष से दूसरा बंदर आकर शेर के कान को खिंचकर पुनः वृक्ष के उपर चढ़ जाता है इस प्रकार बंदर बार बार शेर को तंग करते है।

क्रोधित शेर इधर – उधर छोड़ता है, गार्जन करता है किंतु कुछ भी करने में असमर्थ होता है। बंदर हँसते है और पेड़ के उपर विभिन्न प्रकार के पक्षी भी शेर की ऐसी दशा देखकर साथ में कलरव (कूजन) करते है।
निद्रा भंङ्ग होने क दुःख से दुःखी वनराज (शेर) तुच्छ जीवों के द्वारा अपनी ऐसी दशा (दुर्दशा) देखकर सभी जन्तु से पूछता है

सिंह – (क्रोध से गर्जना करते हुए) अरे! मैं वन का राजा हूँ कोई भय नहीं है (तुम्हें) तुम सभी मिलकर मुझे क्यों परेशान कर रहे हो?
एक बंदर – क्यों कि तुम वनराज होने में सर्वथा अयोग्य हो! राजा तो रक्षा करता है किंतु तुम तो भक्षण करते हो और भी तुम अपनी रक्षा करने में भी समर्थ नहीं हो तो हमारी रक्षा कैसे करोगें।
दूसरा बंदर – क्या पंचतंत्र में कही हुई बात तुम्हारे द्वारा नहीं सुनी गयी। “जो डरे हुए (कमजोर) को रक्षा नहीं करता है एवं हमेशा दूसरों को पीड़ा (दुःख) देता है। उस जंतु को यमराज भी मारने में सकोच नहीं करते है।”
कौआ – आपके द्वारा ठीक कहा गया – वास्तव में वन का राजा (वनराज) बनने के योग्य तो मैं ही हूँ।
कोयल – (हँसती हुई) किस प्रकार तुम योग्य वनराज हो। यहाँ – वहाँ का इस प्रकार की ध्वनि निकालते हो एवं वातावरण को खराब करते हो न रूप है न राग। काला रंग है गंदी गंदी चिजे खाते हो। हम सब तुम्हें कैसे वन का राजा मान ले।
कौआ – अरे! अरे! क्या बक रही हो? यदि मैं काला रंग का हूं। तो तुम क्या गोरेरंग की हो? तुम भूल गयी हो कि मेरी सत्यता तो जनता जानती है उदाहरण स्वरूप – “झूठ बोले कवा काटे” इस प्रकार हमारा परिश्रम तो विश्व प्रसिद्ध है और भी कौआ जैसी चेष्टा हो तो विद्यार्थी आदर्श माना जाता है।
कोयल – बस बस डिगें हाँकना बंद करो। क्या भूल गए हो कि कौआ भी काला, कोयल भी काली होती है तो फिर कोयल और कोए में क्या अन्तर है। वसन्त ऋतु के आने पर पता चलता है कि कौआ कौआ है और कोयल कोयल।

2. काकः – रे परभृत्! अहं यदि तव संततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिकाः? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्राट काकः।
गजः – समीपतः एवागच्छन् अरे! अरे! सर्वा वाशृिण्वन्नेवाहम् अत्रागच्छम्। अहं विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च। सिंहः वा स्यात् अथवा अन्यः कोऽपि। वन्यपशून् तु तुदन्तं जन्तुमह स्वशुण्डेन पोथयित्वा मारयिष्यामि। किमन्यः कोऽप्यस्ति एतादृशः पराक्रमी। अत: अहमेव योग्य: वनराजपदाय।
वानरः – अरे! अरे! एवं वा (शीघ्रमेव गजस्यापि पुच्छं विधूय वृक्षोपरि आरोहति।) (गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।)
सिंह: – भोः गज! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः – एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्य: वनराजपदाय येन विशालकाय पराक्रमिणं, भयंकर चापि सिहं गज वा पराजेतु समर्था अस्माकं जातिः। अतः वन्यजन्तूनां रक्षायै वयमेव क्षमाः।
(एतत्सर्व श्रुत्वा नदीमध्यः एक: बक:)
बक: अरे! अरे! मां विहाय कथमन्यः कोऽपि राजा भवितुमर्हति अहं तु शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यामि, योजनां निर्मीय च स्वसभायां विविधपदमलकुर्वाणैः जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यामि अतः अहमेव वनराजपदप्राप्तये योग्यः।
मयूरः – (वृक्षोपरितः साट्टहासपूर्वकम्) विरम विरम आत्मश्लाघायाः किं न जानासि यत्
यदि न स्यान्नरपतिः सम्बनेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव।।
को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्। ‘स्थितप्रज्ञ’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि। धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्व पक्षिकुलमेवावमानितं जातम्।

शब्दार्थ:
शृण्वन्नेवाहम् – शृण्वन् – एव+अहम् – आकर्णयन् एव अहम् (सुनते हुए ही मैं)
पोथयित्वा – पीडयित्वा हनिष्यामि (पटक – पटक कर मार डालूँगा)
मारयिष्यामि विधूय – आकर्ण्य (खींच कर)
साट्टहासपूर्वकम् – अट्टहासेन सहितम् (ठहाका मारते हुए)
विप्लवेतेह – विप्लवेत+इह – अत्र निमज्जेत (विशीर्यंत – डूब जाती है)
जलधौ – सागरे (समुद्र में)
नौरिव – नौः+इव – नौकायाः समानम् (नौका के समान)

कौआ – अरे, दूसरो से पालित! मैं यदि तुम्हारी संतानों को पालन न करू तो कोयल कहा होगी? इसलिए मैं ही दया करने वाला पक्षी सम्रात कौआ हूँ।
हाथी – पास में आकर के अरे! अरे! सभी बाते सुनकर मैं भी यहां आया हूँ मैं विशाल शरीर वाला, बलशाली और पराक्रमी हूँ शेर हो या कोई और जंगल के जानवरों को तो में अपनी सुंड से पटक पटक कर मार डा लूँगा क्या कोई है ऐसा पराक्रमी अतः मैं ही वन के राजा के योग्य हूँ।
बंदर – अरे! अरे! ऐसा (जल्दी से हाथी को पूँछ को खींचकर वृक्ष पर चढ़ जाता हूँ) (हाथी उस वृक्ष को ही अपनी सूंड से गिराना चाहता था। किंतु बंदर कूदकर दूसरे वृक्ष पर चढ़ गया। इस प्रकार हाथी को पेड़ से पेड़ तक उड़ते हुए देखकर शेर हँसता है और बोलता है।)
सिहं – हे हाथी! मेरे को भी इन बंदरों ने ऐसे ही तंग किया था।
बंदर – इसीलिए तो मैं कह रहा हूँ कि वनराज पद के लिए मैं ही योग्य हूँ वनराज पद के लिए इन के द्वारा विशालकाय पराक्रमी और भंयकर शेर व हाथी को हमारी जाति पराजित करने में समर्थ है अत: वन के जन्तुओं की रक्षा के लिए हम ही सक्षम है। यह सब सुनकर नदी के मध्य एक बगुला) ।
बगुला – अरें! अरे! मुझे छोड़कर कोई अन्य राजा कैसे हो सकता है मैं तो ठण्डे पानी में बहुत समय तक लगातार ध्यानमग्न प्रतिज्ञा किए हुए के समान ठहर कर सभी की रक्षा का उपाय सोचूंगा, योजना निर्माण करके अपनी सभा विभिन्न प्रकार के आभूषणों (अलकारों करके) के द्वारा जन्तुओ से मिलकर रक्षा का उपाय करूंगा अतः मैं ही वनराज पद प्राप्त करने योग्य हूँ।
(ठहाका मारते हुए)
मोर – (पेड़ से ही हँसते हुए) ठहरो ठहरों खुद की प्रशंसा कौन नहीं करता यदि राजा और नेता ठीक प्रकार से न रहे तो जलधारा जिस प्रकार नाव को डूबो देती है वैसे ही राजा को भी नहीं रखती धिक्कार ध्यान अवस्था को कौन नहीं जानतां स्थित प्रज्ञ इसी कारण से कि बगुलें मछलियो को छल से पकड़कर क्रूरता से इसका भक्षण करते है। धिक्कार है तुम्हें! तुम्हारे कारण तो सारा पक्षी कुल ही अपमानित हो गया है।

3. वानरः – (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्यः वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः।
मयूर: – अरे वानर! तूष्णीं भव। कथं त्वं योग्य: वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखा स्थापयता विधात्रा एवाहं पक्षिराजः कृतः अतः वने निवसन्तं माम् वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः भवन्तु अधुना यतः
कथं कोऽप्यन्य: विधातुः निर्णयम् अन्यथाकर्तुं क्षमः।
काकः – (सव्यङ्ग्यम्) अरे अहिभुक्। नृत्यातिरिक्तं का तब विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्य मन्यामहे वयम्।
मयूरः – यतः मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना। पश्य! पश्य! मम पिच्छानामपूर्वं सौंदर्यम् (पिच्छानुद्घाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः सन्) न कोऽपि त्रैलोक्ये मत्सदृशः सुन्दरः। वन्यजन्तूनामुपरि आक्रमणं कर्तारं तु अहं स्वसौन्दर्येण नृत्येन च आकर्षितं कृत्वा वनात् बहिष्करिष्यामि। अत: अहमेव योग्यः वनराजपदाय। (एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रको अपि नदीजलं पातमागतो एतं विवादंशृणुतः वदतः च) व्याघ्रचित्रकौ – अरे कि वनराजपदाय सुपात्रं चीयते? एतदर्थ तु आवामेव योग्यौ। यस्य कस्यापि चयनं कुर्वन्तु सर्वसम्मत्या।
सिंह: – तूष्णीं भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षको न तु रक्षकौ। एते वन्यजीवाः भक्षक रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलति।।
बकः – सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिहन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशोतिलेशस्यापि अवकाशः एव नास्ति।
सर्वे पक्षिण: – (उच्चैः) – आम् आम् – कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति इति। (परं कश्चिदपि खगः आत्मानं विना नान्यं कमपि अस्मै पदाय योग्यं चिन्तयन्ति तर्हि कथं निर्णय:भवेत् तदा तैः सर्वैः गहननिद्रायां निश्चिन्तं स्वपन्तम् उलूक वीक्ष्य विचारितम् यदेषः आत्मश्लाघाहीन: पदनिर्लिप्त: उलूको एवास्माकं राजा भविष्यति। परस्परमादिशन्ति च तदानौयन्तां नृपाभिषेकसम्बन्धिनः सम्भाराः इति।)

सर्वे पक्षिणः सजाय गन्तुमिच्छन्ति तर्हि अनायास एव –
शब्दार्थ:-
शिरसि – मस्तके (सिर पर)
संशीतिलेशस्य – सन्देहमात्रस्य (ज़रा से भी सन्देह की)
वीक्ष्य – विलोक्य दृष्ट्वा (देखकर)
सम्भाराः – सामग्र्यः (सामग्रियाँ)
करालवक्त्रस्य – भयंकरमुखस्य (भयंकर मुख वाले का)
मिथः – परस्परम् (आपस में)

सरलार्थ:
बंदर – (धमंड से) इसलिए कहता हूँ कि मैं ही वन राज पद के लिए योग्य हूं। शीघ्र ही मेरे राज्याभिषेक के लिए सभी वन के जीव तैयारी करो।
मोर – हे बंदर चुप रह। तुम वनराज पद के लिए कैसे योग्य हो? देखों देखों मेरे सिर पर राज – मुकुट के समान शिखा स्थापित की विधाता ने मुझे पक्षिराज बनाया है अतः वन में निवास करते हुए मुझे वनराज के रूप में ही देखे। अब कोई विधाता के निर्णय को टालने में समर्थ है?
कौआ – (व्यंग्य से) अरे सर्पभक्षण नाचने के अलावा तुमने कौनसी योग्यता है कि तुम्हें वनराज के योग्य हम माने।
मोर – क्यों कि मेरा नृत्य तो प्रकृति की अराधना है देखों दंखों मेरे पंखों का सौन्दर्य (पंखो) को खोल कर नृत्य मुद्रा में) इस संसार में मेरे समान सुन्दर कौन है वन्यजन्तुओं पर आक्रमण करने वालों को तो मैं अपने सौन्दर्य से आकर्षित करके वन से बाहर कर दूंगा। अतः मै। ही वनरांज पद के लिए योग्य हूँ। (उसी समय व्याघ्र और चित्रक भी नदी पर जल पीने के लिए आए और झगड़ा सुनते ही बोले) ।
व्याध चित्ता – अरे! क्या वनराज पद के लिए सुपात्रों का चयन हो रहा है? इनके लिए तो हम दोनों ही योग्य है इसलिए किसी का भी चयन सर्वसम्मति से होना चाहिए।
सिह – हे! चुप रहो दोनों! तुम दोनों भी मेरे समान भक्षक हो रक्षक नहीं। ये सभी वन्यजीव भक्षण करने वालों को रक्षक पद के योग्य नहीं मानते इसलिए विचार – विमर्श चल रहा है।
बगुला – सिंह महोहय आपने ठीक ही कहा है वास्तव में सिंह के द्वारा बहुत समय तक शासन किया गया परन्तु अब कोई पक्षी ही राजा होगा। इसमें भी संदेह की बात नहीं है सभी पक्षी – (जोरे से) हाँ हाँ कोई पक्षी ही वन राज होगा ऐसा।। (किंतु कुछ पक्षी खुद के अलावा किसी और को राजा होने पर चितित थे तो फिर निर्णय कैसे हो तब उन सब ने गहन निद्रामग्न उल्लू को देखकर विचार किया कि यह अपनी प्रशंसा स्वयं नहीं करता है। इसलिए उल्लू ही हमारा राजा होगा। इसलिए परस्पर राज्याभिषेक की सामग्री लाने के लिए आदेश दिया ऐसा सभी पक्षी सामग्री के लिए जाने ही वाले ये तब अचानक ही।

4. काकः – (अट्टाहसपूर्णेन – स्वरण) – सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर – हंस – कोकिल – चक्रवाक – शुक – सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवक्त्रस्याभिषेकार्थं सर्वे सज्जाः। पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाणः एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति। वस्तुतस्तु

स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति॥

(ततः प्रविशति प्रकृतिमाता)
(सस्नेहम्) भोः भोः प्राणिनः। यूयम् सर्वे एव में सन्ततिः। कथं मिथः कलह कुर्वन्ति। वस्तुतः सर्वे वन्यजीविनः अन्योन्याश्रिताः। सदैव स्मरत
ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम्।।
(सर्वे प्राणिनः समवेतस्वरेण)
मातः। कथयति तु भवती सर्वथा सम्यक् परं वयं भवती न जानीमः। भवत्याः परिचयः कः?
प्रकृतिमाता – अहं प्रकृतिः युष्माकं सर्वेषां जननी? यूयं सर्वे एव मे प्रियाः। सर्वेषामेव मत्कृते महत्त्वं विद्यते यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्। तद्यथा कधितम्
प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्॥
अपि च
अगाधजलसञ्चारी न गर्व याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फुफुरायते॥
अत: भवन्तः सर्वेऽपि शफरीवत् एकैकस्य गुणस्य चर्चा विहाय मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय वनरक्षायै च प्रयतन्ताम्। सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति मिलित्वा दृढसंकल्पपूर्वकं च गायन्ति
प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥

शब्दार्थ:
गुह्यमाख्याति – रहस्यं वदति (रहस्य कहता है)
मोवध्वम् – प्रसन्नाः भवत (तुम सब) प्रसन्न
हो जाओ अगाधजलसञ्चारी – असीमितजलधारायां भ्रमन्
(अथाह जलधारा में संचरण करने वाला)
रोहितः – रोहित नाम मत्स्य: (रोहित (रोह)
नामक बड़ी मछली) अंगुष्ठोदकमात्रेण – अंगुष्ठमात्रजले (अंगूठे के बराबर जल में अर्थात् थोड़े से जल
शफरी – लघुमत्स्यः (छोटी सी मछली)
कौआ – (ठहाका लगाकर के) यह सर्वथा अनुचित है कि मोर हंस कोयल चकवा तौता सारस आदि पक्षियों के होते हुए दिन में अंधं उल्लू का राज्याभिषेक करने को सब तैयार है। पूरे दिन भर तो यह निंद में रहेगा। फिर किस प्रकार हमारो रक्षा करेगा। वस्तुत “स्वभाव से उग्र, क्रोध से युक्त अप्रिय बोलने में आगे उल्लू को राजा बनाकर क्या कोई काम सफल होगे।” । (तब प्रकृति माता प्रकट होती है)
(प्रेम से) हे प्राणियों ! तुम सब मेरी संतान हो। क्यों झूठा कलह कर रहे हो वास्तव में सभी वन्य जीव एक दूसरे पर आश्रित है हमेशा याद रहे।

“प्रजा के सुख में हो राजा का गुख होता है राजा के अपने सुख में, राजा सुखी नहीं होता वही राजा प्रिय होता सभी प्रणी एक ही स्वर में कहते है”
हे माता! आप जो कह रही है वह सत्य है परन्त हम सब आपको नहीं जानते है आपका परिचय क्या है?

प्रकृतिमाता – मैं प्रकृति हूं तुम्हारी सबकी माता? तुम सभी मुझे प्रिय है सभी का मेरे कार्यों में महत्त्व है यह समय लड़ाई झगड़ा करने का नहीं है अपितु मिलकर ही प्रसन्न व रसमय जीवन जीओं यह कहा भी गया है कि
“प्रजा के सुख में ही राजा का सुख है, प्रजा के हित में ही उसका हित है न कि खुद के हित में इसलिए राजा को प्रजा के हित का ध्यान रखना चाहिए।

और भी

“बहुत बड़े जल में विचरण करने वाली राहू मछली गर्व नहीं करती जबकि थोड़े से जल में रहने वाली छोटी मछली फुरफुराती है (घमंड करती है)
अतः आप सब मिलकर छोती मछली की तरह एक दूसरे के गुणों की चर्चा छोड़कर मिलकर प्रकृति के सौन्दर्य के लिए व वन की रक्षा के लिए प्रयत्न करो।
सभी प्रकृति माता को प्रणाम करते है एवं दृढसंकल्य के साथ गाते है।
“प्राणी आपस में विवाद करने से हानी ही प्राप्त करते है जबकि सहयोग से उनका लाभ होता है।”

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 7 MCQs – वस्तुनिष्ठ प्रश्न

निम्नवाक्येषु रेखांकितपदानां आधृत्य विकल्पेभ्यः उचितं पदं चित्वा प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

Question 1.
मयूरः विधात्रा एव पक्षिराजः कृतः।
(i) कस्य
(ii) केन
(iii) किम्
(iv) कः

Question 2.
मयूरस्य नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना।
(i) कस्य
(ii) कस्याः
(iii) कः
(iv) कथम्

Question 3.
व्याघ्रचित्रको नदीजलं पातुम् आगतौ।
(i) कः
(ii) कौ
(iIi) कस्योः
(iv) कयोः

Question 4.
मयूरस्य पिच्छानाम् सौन्दर्य अपूर्वम् अस्ति।
(i) कीदृशम्
(ii) केषाम्
(iii) कीदृशः
(iv) किम्

Question 5.
सिंहमोदयेन सम्यक् उक्तम्।
(i) कथम्
(ii) केन
(iii) किम्
(iv) काम्

Question 6.
अधुना तु कोऽपि पक्षी एव रोजति निश्चेतव्यम्।
(i) कदा
(ii) कुत्र
(iii) का
(iv) किमर्थम्

Question 7.
व्याघ्रचित्रकौ भक्षको न तु रक्षको।
(i) कौ
(ii) कीदृशौ
(iii) कयौः
(iv) कस्योः

Question 8.
बकस्य कारणात् तु सर्वं पक्षिकुलम् अवमानितं जातम्।
(i) कीदृशः
(ii) कीदृशम्
(iii) किम्
(iv) कम्

Question 9.
काकस्य सत्यप्रियता तु जानानां कृते उदाहरणस्वरूपा अस्ति।
(i) काम्
(ii) केषाम्
(iii) कथम्
(iv) किम्

Question 10.
काकः कर्कशध्वनिना वातावरणम् आकुलीकरोति।
(i) का
(ii) केन
(iii) केभ्यः
(iv) कथम्

Question 11.
काकः मेध्यामध्यम् सर्वं भक्षयति।
(i) कीदृशम्
(ii) कम्
(iii) किम्
(iv) कथम्

Question 12.
राजा तु रक्षकः भवति।
(i) का
(ii) कः
(iii) काः
(iv) किम्

Question 13.
पिककाकयोः भेदः वसन्तसमये प्राप्ते।
(i) के
(ii) कयोः
(iii) कदा
(iv) कथम्

Question 14.
सिंहः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति।
(i) किम्
(ii) कान्
(iii) कम्
(iv) कः

Question 15.
परस्परं विवादतः प्राणिनां हानिः जायते।
(i) काम्
(ii) केषाम्
(iii) किम्
(iv) कथम्

Question 16.
नदीमध्ये एकः बकः आसीत्।
(i) कुत्र
(ii) के
(iii) कदा
(iv) कयोः

आधोलिखितस्य नाट्यांशं पठित्वा एतदाधारित प्रश्नानाम् उत्तराणि निर्देशानुसारं लिखत

(क) (वनस्य दृश्यम् समीपे एवैका नदी अपि वहति।) एकः सिंहः सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छ धुनोति। क्रुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढः। तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपरः वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति। एवमेव वानराः वारं वारं सिंह तुदन्ति। क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति। वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति। निद्राभङ्गदुःखेन वनराजः सन्नपि तुच्छजीवैः आत्मनः एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति

Question 1.
कस्य समीपे एका नदी वहति?

Question 2.
एकः सिंहः कथम् विश्राम्यते?

Question 3.
वानराः वारं वारं कम् तुदन्ति?

Question 4.
क्रुद्धः सिंहः किम् करोति?

Question 5.
पक्षिणः अपि सिंहस्य दशां दृष्ट्वा किं कुर्वन्ति?

Question 6.
‘तुदन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

Question 7.
‘पक्षिणः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?

Question 8.
‘क्रुद्धः सिंहः’ अनयोः पदयोः विशेष्यपदं किम्?

Question 9.
‘तस्य पुच्छ धुनोति’ अत्र ‘तस्य’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?

(ख) सिंहः-(क्रोधेन गर्जन्) भोः! अहं वनराजः किं भयं न जायते? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा?
एकः वानरः- यतः त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः। राजा तु रक्षकः भवति परं त्वं तु भक्षकः। अपि च स्वरक्षायामपि समर्थः नासि तर्हि कथमस्मान् रक्षिष्यसि?
अन्यः वानरः-किं न श्रुता त्वया पञ्चतन्त्रोक्तिः

Question 1.
कः कथयति अहं वनराजः अस्मि?

Question 2.
सिंहः कथम् अवदत्?

Question 3.
राजा तु कीदृशः भवति?

Question 4.
वानरः सिंहम् किं कथयति?

Question 5.
सिंहः क्रोधेन गर्जन् किं वदति?

Question 6.
‘पीडयन्ति’ इति अर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?

Question 7.
‘भक्षकः’ इति विपर्ययपदं कि प्रयुक्तम्?

Question 8.
‘त्वया’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदम् किम्?

Question 9.
‘त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः’ अत्र ‘त्वं’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?

(ग) काकः – आम् सत्यं कथितं त्वया-वस्तुतः वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्यः।
पिकः – (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराजः भवितुं, यत्र तत्र का-का इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोषि। न रूपं न ध्वनिरस्ति। कृष्णवर्णं, मेध्यामेध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम्?
काकः – अरे! अरे! किं जल्पसि? यदि अहं कृष्णवर्णः तर्हि त्वं किं गौराङ्गः? अपि च विस्मर्यते किं यत् मम सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा-‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्’-इति प्रकारेण। अस्माकं परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम् अपि च काकचेष्ट: विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्रः मन्यते। पिक:-अलम् अलम् अतिविकत्थनेन। किं विस्मर्यते यत्

Question 1.
अनृतं वदसि चेत् कः दशेत्?

Question 2.
क: वातावरणम् आकुली करोति?

Question 3.
कस्य सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा?

Question 4.
काकः स्वविषये किं कथयति?

Question 5.
केषाम् किं विश्वप्रथितम्?

Question 6.
अस्मिन् नाट्यांशे विपर्ययपदं किम् अस्ति?

Question 7.
“मम सत्यप्रियता …………………. अस्मिन् वाक्ये ‘मम’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?

Question 8.
‘असत्यम्’ इति पदस्य अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

Question 9.
‘कथितम्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

(घ) काकः- रे परभृत्! अहं यदि तव संततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिकाः? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्राट् काकः।
गजः-समीपतः एवागच्छन् अरे! अरे! सर्वां सम्भाषणं शृण्वन्नेवाहम् अत्रागच्छम्। अहं विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च। सिंहः वा स्यात् अथवा अन्यः कोऽपि। वन्यपशून् तु तुदन्तं जन्तुमहं स्वशुण्डेन पोथयित्वा मारयिष्यामि। किमन्यः कोऽप्यस्ति एतादृशः पराक्रमी। अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय।
वानरः-अरे! अरे! एवं वा (शीघ्रमेव गजस्यापि पुच्छं विधूय वृक्षोपरि आरोहति।)

Question 1.
काकः कस्य सन्ततिं पालयति?

Question 2.
करुणापरः पक्षिसम्राट् कः?

Question 3.
कः वनराजपदाय योग्यः?

Question 4.
गजः आत्मनः विषये किं कथयति?

Question 5.
काकः स्वविषये पिकं किं वदति?

Question 6.
‘सर्वाम् वार्ताम्’ अत्र विशेष्यपदं किं प्रयुक्तम्?

Question 7.
‘अहमेव योग्यः’ अत्र ‘अहम्’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?

Question 8.
‘पालयामि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

Question 9.
‘वानरः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदम् किम्?

(ङ) (गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कुर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।)
सिंह-भोः गज! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः-एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्यः वनराजपदाय येन विशालकायं पराक्रमिणं, भयंकरं चापि सिंह गजं वा पराजेतुं समर्था अस्माकं जातिः। अतः वन्यजन्तूनां रक्षायै वयमेव क्षमाः।
(एतत्सर्वं श्रुत्वा नदीमध्यस्थितः एकः बकः)
बकः-अरे! अरे! मां विहाय कथमन्यः कोऽपि राजा भवितुमर्हति अहं तु शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यामि, योजना निर्मीय च स्वसभायां विविधपदमलंकुर्वाणैः जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यामि अतः अहमेव वनराजपदप्राप्तये योग्यः।
मयूरः- (वृक्षोपरितः-साट्टहासपूर्वकम्) विरम विरम आत्मश्लाघायाः। किं न जानासि यत्

Question 1.
गजः वृक्षम् केन आलोडयितुमिच्छति?

Question 2.
वानरः किम् कृत्वः वृक्षामारोहति?

Question 3.
कः शीतले जले तिष्ठति?

Question 4.
बकः कुत्र स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यति?

Question 5.
सिंहः कथं हसति वदति च?

Question 6.
‘स्थिता प्रज्ञा यस्य सः’ अस्य पदस्य समस्तपदं किम्?

Question 7.
‘आकर्ण्य’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?

Question 8.
‘शीतले जले’ अत्र विशेषणपदं किम्?

Question 9.
‘अयोग्यः’ पदस्य विपर्ययपदं किम्?

(च) को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्। ‘स्थितप्रज्ञ’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि। धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्वं पक्षिकुलमेवावमानितं जातम्।
वानरः – (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्यः वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः।
मयूरः – अरे वानर! तूष्णीं भव। कथं त्वं योग्यः वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एवाह पक्षिराजः कृतः अतः वने निवसन्तं माम् वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जा: भवन्तु अधुना यतः कथं कोऽप्यन्यः विधातुः निर्णयम् अन्यथाकर्तुं क्षमः।
काकः – (सव्यङ्ग्यम् ) अरे अहिभुक्। नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।
मयूरः – यतः मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना। पश्य! पश्य! मम पिच्छानामपूर्वं सौंदर्यम् (पिच्छानुद्घाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः सन्) न कोऽपि त्रैलोक्ये मत्सदृशः सुन्दरः। वन्यजन्तूनामुपरि आक्रमणं कर्तारं तु अहं स्वसौन्दर्येण नृत्येन च आकर्षितं कृत्वा वनात् बहिष्करिष्यामि। अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय।

Question 1.
‘को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्।’ इति कः कथयति?

Question 2.
केषाम् सौन्दर्यम् अपूर्वम् अस्ति?

Question 3.
वानरः कस्मै आत्मानं योग्यः वदति?

Question 4.
विधात्रा मयूरः पक्षिराजः किमर्थम् कृतः?

Question 5.
काकः मयूर सव्यङ्ग्यं किं वदति?

Question 6.
“अहिं भुङक्ते यः सः” इति पदस्य समस्तपदं किं प्रयुक्तम्?

Question 7.
‘वराकान्’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?

Question 8.
‘धिक् त्वाम्’ अत्र ‘त्वाम्’ पदं कस्मै प्रयुक्तम्?

Question 9.
‘बहिष्करिष्यामि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

(छ) (एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रको अपि नदीजलं पातुमागतौ एतं विवादं शृणुतः वदतः च) व्याघ्रचित्रकौ -अरे किं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते?
एतदर्शं तु आवामेव योग्यौ। यस्य कस्यापि चयनं कुर्वन्तु सर्वसम्मत्या।
सिंह – तूष्णीं भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षकौ न तु रक्षको। एते वन्यजीवाः भक्षकं रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलित।
बकः -सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशीतिलेशस्यापि अवकाशः एव नास्ति।

Question 1.
नदीजलं पातुम् को आगतौ?

Question 2.
‘आवामेव योग्यौ’ इति कौ वदतः?

Question 3.
केन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम्?

Question 4.
सिंहः किम् कथयति?

Question 5.
बकानुसारेण किं निश्चेतव्यम्?

Question 6.
‘भक्षकौ’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?

Question 7.
रक्षकौ’ इति पदस्य कर्तपदं किम्?

Question 8.
सम्प्रति’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?

Question 9.
‘नद्याः जलम्’ इत्यस्य पदस्य समस्तपदं किम्?

(ज) सर्वे पक्षिणः- (उच्चैः) आम् आम्-कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति इति।
(परं कश्चिदपि खगः आत्मानं विना नान्यं कमपि अस्मै पदाय योग्यं चिन्तयन्ति तर्हि कथं निर्णयः भवेत् तदा तैः सर्वैः गहननिद्रायां निश्चिन्तं स्वपन्तम् उलूकं वीक्ष्य विचारितम् यदेषः आत्मश्लाघाहीनः पदनिर्लिप्तः उलूको एवास्माकं राजा भविष्यति। परस्परमादिशन्ति च तदानीयन्तां नृपाभिषेकसम्बन्धिनः सम्भाराः इति।) सर्वे पक्षिणः सज्जायै गन्तुमिच्छन्ति तर्हि अनायास एव ….

काकः-(अट्टहासपूर्णेन-स्वेरण)-सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर-हंस-कोकिल-चक्रवाक-शुक-सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवक्त्रस्याभिषेकार्थं सर्वे सज्जाः। पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाणः
एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति। वस्तुतस्तु।

Question 1.
सर्वे पक्षिणः कस्य सज्जायै गन्तुमिच्छन्ति?

Question 2.
गहननिद्रायां कः स्वपिति?

Question 3.
आत्मश्लाघाहीनः को वर्तते?

Question 4.
सर्वे पक्षिण: उच्चैः किं कथयन्ति?

Question 5.
काकः अट्टहासपूर्णेन स्वरेण किं वदति?

Question 6.
‘पशवः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् अस्ति?

Question 7.
‘सर्वे पक्षिणः’ अत्र विशेष्य पदं किम् प्रयुक्तम्?

Question 8.
‘रक्षिष्यति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

Question 9.
‘नीचैः’ इति पदस्य विपर्ययः पदम् किम् प्रयुक्तम्?

(झ) (सस्नेहम्) भोः भोः प्राणिनः। यूयम् सर्वे एव मे सन्ततिः। कथं मिथः कलहं कुर्वन्ति। वस्तुतः सर्वे
वन्यजीविनः अन्योन्याश्रिताः। सदैव स्मरत
ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्यति पृच्छति।
भुङ्क्ते भोजयते चैव षड्-विधं प्रीतिलक्षणम्॥
(सर्वे प्राणिनः समवेतस्वरेण)
मातः। कथयति तु भवती सर्वथा सम्यक् परं वयं भवतीं न जानीमः। भवत्याः परिचयः कः? प्रकृतिमाता-अहं प्रकृति युष्माकं सर्वेषां जननी? यूयं सर्वे एव मे प्रियाः। सर्वेषामेव मत्कृते महत्वं विद्यते यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्। तद्यथा कथितम्

Question 1.
सर्वेषाम् प्राणिनाम् माता का?

Question 2.
सर्वे प्राणिनः परस्परम् किं कुर्वन्ति?

Question 3.
प्रीतिलक्षणम् कतिविधम् अस्ति?

Question 4.
प्रकृतिमाता किं कथयति?

Question 5.
सर्वे जीवाः किं कुर्वन्तु?

Question 6.
‘स्नेहेन सहितम्’ इत्यर्थे कि समस्तपदं प्रयुक्तम्?

Question 7.
‘माता’ इति पदस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम्?

Question 8.
‘युष्माकम् सर्वेषां जननी’ अत्र ‘जननी’ पदं कस्यै आगतम्?

Question 9.
गद्यांशे ‘भवतः’ इति पदस्य स्त्रीलिंगे किमस्ति?

अधोलिखितस्य श्लोकं पठित्वा एतदाधारित प्रश्नानाम् उत्तराणि निर्देशानुसारं लिखत

(क) यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः।।

Question 1.
कीदृशान् जनान् राजा न रक्षति?

Question 2.
जन्तव कीदृशैः जनैः पीडयन्ति?

Question 3.
नृपः कान् रक्षेत्?

Question 4.
कः कृतान्तः (यमराजः) भवति?

Question 5.
नृपः कान् रक्षेत्?

Question 6.
‘यमराजः’ इत्यर्थे कि पदं प्रयुक्तम्?

Question 7.
‘रक्षति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

Question 8.
‘वित्रस्तान् जन्तून्’ अत्र विशेष्यपदं किम्?

Question 9.
अत्र श्लोके अव्ययपदं किम् प्रयुक्तम्?

(ख) काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥

Question 1.
काकस्य वर्णः कीदृशः भवति?

Question 2.
पिकस्य वर्णः कीदृशः भवति?

Question 3.
कयोः वर्णः कृष्णः भवति?

Question 4.
पिककाकयोः भेदः कदा प्राप्यते?

Question 5.
काकः कदा काकः भवति?

Question 6.
पिकः च काकः च तयोः’ अस्य पदस्य समस्तपदं किम्?

Question 7.
श्लोके ‘आगमने’ इति पदस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम्?

Question 8.
अत्र ‘श्वेतः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् आगतम्?

Question 9.
अस्मिन् श्लोके क्रियापदं किम् प्रयुक्तम्?

(ग) यदि न स्यान्नरपतिः सम्यनेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥

Question 1.
नेता कीदृशः भवेत्?

Question 2.
प्रजा कीदृशे जलधौ निमज्जति।

Question 3.
का जलधौ विप्लवति?

Question 4.
प्रजाः कुत्र कीदृशम् इव निमज्जति?

Question 5.
प्रजायाः नरपतिः कः भवेत्?

Question 6.
‘राजा’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

Question 7.
‘प्रजा’ इति पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?

Question 8.
‘सागरे’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?

Question 9.
‘नौः इव’ इति पदस्य कृते किं पदम् प्रयुक्तम्?

(घ) स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति।

Question 1.
अति रौद्रः कस्य स्वभावः आसीत्।

Question 2.
अति क्रूरः कः अस्ति?

Question 3.
अप्रियवादिनं कं कथ्यते?

Question 4.
काकः उलूकस्य विषये किं कथयति?

Question 5.
उलूकस्य स्वभावः कीदृशः भवति?

Question 6.
‘प्रियवादिनम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?

Question 7.
‘सफलता’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

Question 8.
‘अति उग्रम् उलूकम्’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?

Question 9.
‘राजानम्’ इति पदस्य पयार्यपदं किम्?

(ङ) ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्-विधं प्रीतिलक्षणम्॥

Question 1.
प्रीतिलक्षणम् कति विधम्?

Question 2.
षड्विधं किम् अस्ति?

Question 3.
‘गुह्यमाख्याति’ कतमः गुणः अस्ति?

Question 4.
प्रीतिलक्षणम् कति सन्ति? नामानि लिखत।

Question 5.
कस्याः षड्विधं लक्षणं भवति?

Question 6.
‘प्रतिगृह्णाति’ इति पदस्य विपर्ययपदं पद्यांशे किमस्ति?

Question 7.
‘खादति’ इत्यर्थे पद्यांशे किं पदम् प्रयुक्तम्?

Question 8.
‘प्रीते: लक्षणम्’ इत्यस्य पदस्य कृते किं समस्तपदं प्रयुक्ते?

Question 9.
‘गुह्यमाख्यति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

(च) प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्॥

Question 1.
राज्ञः सुखं कस्मिन् भवति?

Question 2.
प्रजानां हिते न हितं भवति?

Question 3.
राज्ञः हितं किं नास्ति?

Question 4.
राज्ञः किं प्रियम् किं च प्रियं न भवति?

Question 5.
केषां हिते राज्ञः हितं भवति?

Question 6.
‘प्रियम् हितम्’ अत्र विशेषणपदं किम्?

Question 7.
‘प्रजानाम् सुखे’ इत्यस्य पदस्य कृते समस्तपदं किम्?

Question 8.
‘अहितम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?

Question 9.
‘नृपस्य’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?

(छ) अगाधजलसञ्चारी न गर्वं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फुफुरायते॥

Question 1.
कः मत्स्यः गर्वं न करोति?

Question 2.
कः मत्स्यः फुर्फ़रायते?

Question 3.
अगाधजलं सञ्चारी कः अस्ति?

Question 4.
शफरी कीदृशे जले फुफुरायते?

Question 5.
रोहितः मत्स्यः कुत्र गर्वं न करोति?

Question 6.
‘रोहितः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?

Question 7.
‘अगुष्ठः उदकः’ अत्र विशेषणपदं किम्?

Question 8.
‘फुफुरायते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

Question 9.
‘आयाति’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?

(ज) प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥

Question 1.
परस्परविवादतः किम् भवति?

Question 2.
केषाम् हानिः भवति?

Question 3.
परस्पर विवादतः प्राणिनां का जायते?

Question 4.
प्राणिनां लाभः कदा भवति?

Question 5.
अन्योन्य सहयोगेन कः प्रजायते?

Question 6.
‘जायते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

Question 7.
‘लाभः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?

Question 8.
‘हानिः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?

Question 9.
‘अन्योन्यः’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् प्रयुक्तम्?

वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां स्थाने प्रश्नवाचकं पदं प्रयुज्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत

(क) परस्परविवादतः प्राणिनां हानिः जायते।
(ख) मयूरस्य पिच्छानाम् सौन्दर्य अपूर्वं अस्ति।
(ग) त्रैलोक्ये मयूरस्य सदृशः कोऽपि नास्ति।
(घ) व्याघ्रचित्रको योग्यौ स्तः।
(ङ) बकः वन्यजन्तूनां प्रति रक्षोपायान् चिन्तयति।
(च) सिंहः वनानराभ्याम् स्वरक्षायाम् असमर्थः आसीत्।
(छ) गजः वन्यपशून् तुदन्तं शुण्डेन पोथयित्वा मारयति।
(ज) सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति।
(झ) बकः मीनान् छलेन अधिगृत्य भक्षयति।
(ञ) बकः वराकान् मीनान् भक्षयति।
(ट) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना।
(ठ) वानरः आत्मनं वनराजपदाय योग्यः मन्यते।
(ड) सर्वेप्राणिनां जननी प्रकृतिमाता अस्ति।
(ढ) पिककाकयोः कोऽपिभेदः न भवति।
(ण) काकानाम् ऐक्यं परिश्रमः च विश्वप्रथितम् अस्ति।
(त) वनस्य समीपे एका नदी वहति।
(थ) एकः वानरः वृक्षोपरि आरोहति।
(द) क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति गर्जति च।
(ध) विविधाः पक्षिणः कलरवं कुर्वन्ति।
(न) गजः विशालकायः बलशाली पराक्रमी अस्ति।
(प) बकः शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् तिष्ठति।

अधोलिखिते श्लोकेस्यान्वये मञ्जूषायाः सहायतयां रिक्तस्थानानि पूरयत

(क) यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥

अन्वयः- यः (i) ………….. वित्रस्तान् परैः (ii) ……………. पीड्यमानान् (iii) ……………. न रक्षति स (iv) …………. न संशयः।
मञ्जूषा- कृतान्तो, पार्थिवरूपेण, सदा, जन्तून्

(ख) काकः कृष्णः पिकः कृष्णः को भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥

अन्वयः- काकः कृष्ण (i) …………… कृष्णः को (ii) ……………. पिककाकयोः (iii) ………………. प्राप्ते काकः (iv) …………… पिकः पिकः।।
मञ्जूषा- वसन्तसमये, काकः, पिकः, भेदः

(ग) यदि न स्यान्नरपतिः सम्यनेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥

अन्वयः- यदि सम्यङ्नेता (i) …………….. न स्यात् ततः (ii) …………….. अकर्णधारा (iii) …………….. नौरिव इव (iv) ………………।
मञ्जूषा- विप्लवेत्, नरपतिः, जलधौ, प्रजा

(घ) स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति॥

अन्वयः- स्वभाव रौद्रम् (i) …………….. क्रूरम् (ii) ………….. उलूकं (iii) ……………… कृत्वा का नु (iv) ……………… भविष्यति।।
मञ्जूषा- प्रियवादिनम्, भविष्यति, अतिउग्रं, नृपतिं

(ङ) ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्-विधं प्रीतिलक्षणम्॥

अन्वयः- ददाति (i) …………….. गुह्यम् आख्याति (ii) …………… भुङ्क्ते (iii) ………….. च एव (iv) …………………. प्रीतिलक्षणम्॥
मञ्जूषा- योजयते, पृच्छति, षड्विधं, प्रतिगृह्णाति

(च) प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्॥

अन्वयः-राज्ञः (i) ………….. सुखं च (ii) ……………. हिते हितम् न आत्मप्रियं (iii) ……………. हितं प्रजानां तु (iv) …………. प्रियम्।।
मञ्जूषा- प्रजानां, प्रजासुखे, राज्ञः, हितम्

(छ) अगाधजलसञ्चारी न गर्वं याति रोहितः।
अगुष्ठोदकमात्रेण शफरी फुफरायते॥

अन्वयः-अगाध जलसञ्चारी (i) …………… न गर्वं (ii) ………….. (iii) …………….. अगुष्ठ (iv) …………. फुफरायते।।।
मञ्जूषा- उदकमात्रेण, याति, रोहितः, शफरी

(ज) प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥

अन्वयः-परस्पर विवादतः (i) …………….. हानिः (ii) ……………. अन्योन्य (iii) ……………. तेषां (iv) ……………. प्रजायते॥
मञ्जूषा- लाभः, प्राणिनां, सहयोगेन, जायते

भावार्थलेखनम् समुचितपदेन रिक्तस्थानानि पूरयत, येन कथनानां भावार्थः स्पष्ट भवेत

(क) यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥

भावार्थ:- अस्य भावोऽस्ति यत् यः राजा (i) ……………. दु:खी: त्रस्तान् (ii) …………… च पीड्यमानान् जीवान् स्व (iii) ………………. न रक्षति सः तु निस्संदेहं साक्षात् (iv) ………………. एव भवति।
मञ्जूषा- यमराजः, नृपरूपेण, जीवान्, पराक्रमात्

(ख) काकः कृष्णः पिकः कृष्णः कोः भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः॥

भावार्थ:- अस्य भावोऽस्ति यत् (i) ………………. वर्णः कृष्णः वर्तते पिकस्य अपि वर्ण: (ii) …………….. एव अस्ति। अतः तयोः पिके काके च कः भेदः अस्ति। अर्थात् वर्ण दृष्ट्या तयोः कश्चिद् भेदा न दृश्यते। परन्तु यदा (iii) …………… समयः आगच्छति तदा तयोः स्वरै ज्ञायते यत् कः (iv) ………… अस्तुि कश्च पिकोवर्तते।
मञ्जूषा- वसन्तस्य, काकस्य, काकः, कृष्णः

(ग) यदि न स्यान्नरपतिः सम्यङ्नेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥

भावार्थ:- अस्य भावोऽस्ति यत् यदि प्रजायाः उत्तमः (i) …………….. नृपः न भवेत् तदा तस्य प्रजा को (ii) …………….. जलयुक्ते (ii) ……………… विप्लवन्ती नौका इव (iv) ……………. निमज्जति।
मञ्जूषा- संसारसागरे, नेता, यावत्, सागरे

(घ) स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्भविष्यति॥

भावार्थ:- अस्य भावोदास्ति यत् काकः उलूकविषये सर्वान् (i) ……………. वदति यत् इमम् भयङ्कर, स्वभावम्, अतीव (ii) ……………. निर्दयम् अप्रियवादिनम् च (ii) ………….. नृपं कृत्वा भवतां सर्वेषाम् कः (iv) …………… भविष्यति? अर्थात् कश्चिदपि न।
मञ्जूषा- खगान्, लाभः, क्रोधिनम्, उलूकं

(ङ) ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते योजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम्॥

भावार्थ:-अर्थात् मित्रं सदैव स्वमित्रं सुखं (i) …………… तस्माच्च (ii) …………… गृह्णाति, गुप्तवार्ताः उक्त्वा (iii) ……………. प्रश्नान् पृच्छति, खादति तेन सह आत्मानं योजयति इति षट्विधं (iv) …………. लक्षणं भवति।
मञ्जूषा- प्रीते, सुखम्, यच्छति, ज्ञानार्थम्

(च) प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्॥

भावार्थ:- अर्थात् श्रेष्ठः राजा (i) ………….. सुखे एव स्व सुखं प्रजानाञ्च (ii) ……………. एव स्वहितं मन्यते। तहय हितन्तु कदापि (iii) ……………. प्रियं न भवति (iv) ……………. तु हितमेव तस्मै प्रियं भवति।
मञ्जूषा- प्रजानाम्, आत्मनः, प्रजानाम, हिते

(छ) अगाधजलसञ्चारी न गर्वं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फुफुरायते॥

भावार्थ:- अस्य भावोऽस्ति यत् ये जनाः धैर्यशालिनः (i) ……………. भवन्ति ते अगाधजले सञ्चरन्तं (ii) ………………. मत्स्यम् इव शान्ताः भवन्ति। परं अशान्ताः जनाः (iii) ………………. प्रकृतेः भवन्ति ते सदैव अल्पामपि सफलतां प्राप्य शफरी मत्स्यमिव अल्पमात्रैव (iv) ……………. भवन्ति।
मञ्जूषा- चञ्चल, शान्तिप्रियाः, अहंकारिणः, रोहित

(ज) प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥

भावार्थ:-यदा जीवाः प्राणिनोवा परस्परं (i) ……………… कुर्वन्ति तदा तेषां (ii) ……………. एवं भवति परं यदा तेषां (iii) ……………….. सहयोगो भवति तदैव तेषां (iv) ………………. भवति।
मञ्जूषा- लाभः, विवादं, हानिः, परस्परं

अधोलिखितवाक्यानि घटनाक्रमानुसारं पुनर्लिखत

I. (क) वनस्य समीपे एका नदी वहति।
(ख) अपर: वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्यति।
(ग) सिंहः क्रुद्धः भवति।
(घ) एवमेव वानराः वारं वारं सिंहम् तुदन्ति।
(ङ) एक सिंह सुखेन विश्राम करोति।
(च) सः तम् प्रहर्तुमिच्छति।
(छ) एकः वानरः तस्य पुच्छं धुनोति।
(ज) वानरः कूर्दित्वा वृक्षमारोहति।

II. (क) सिंहः क्रोधेन गर्जति अहम् वनराजः अस्म्।ि
(ख) बकः कथयति अहम् अविचलः ध्यानमग्नः अस्तः अहम् योग्यः।
(ग) वानरः कथयति राजा तु रक्षकः भवति परं भवान् तू भक्षकः।
(घ) सिंहस्य दुर्वस्थाम् दृष्ट्वा सर्वे जीवाः हसन्ति।
(ङ) मयूरः कथयति मम पिच्छानामपूर्वं सौन्दर्यम् अतः अहमेव योग्यः।
(च) पिकः कथयति अहम् मधुभाषिणी अतः अहमेव योग्यः।
(छ) ततः काकं प्रवेशं कृत्वा कथयति अहमेव योग्यः।
(ज) गजः कथयति अहं विशालकायः बलशाली पराक्रमी अतः अहम् योग्यः अस्मि।

III. (क) एकः सिंहः सुप्यति स्म।
(ख) ततः प्रकृति माता प्रविशति।
(ग) वानराः तम् तुदन्ति स्म।
(घ) पशुराजा न भवितव्यम् अपितु कोऽपित पक्षी एव राजेति निश्तेतव्यम्।
(ङ) सर्वे प्राणिनः स्व-स्वगुणस्य चर्चा कुर्वन्ति।
(च) सर्वेषाम् प्राणिनामेव यथासमयम् महत्त्वं विद्यते।
(छ) सर्वे प्राणिनः परस्परं विवादं कुर्वन्ति योग्यं च कथयन्ति।
(ज) मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं रसमयं कुरुध्यम्।

विशेषण-विशेष्यपदानि योजयत

विशेषणपदानि – विशेष्यपदानि
(क) पराक्रमिणं – (i) मीनान्
(ख) शीतले – (ii) पक्षीकुलं
(ग) वराकान् – (iii) पुरुषः
(घ) सर्वं – (iv) जनपदे
(ङ) श्रेष्ठतमः – (v) सिंहः
(च) अस्मिन् – (vi) जले